دیپلماسی آب و غذا؛ راهبردی فراتر از یک انتخاب
یادداشت ، رضا مبصری دبیر انجمن تولیدکنندگان زنجیره های تولید گوشت مرغ ایران : آیا تا به حال اندیشیده‌ایم در شرایطی که در کشور سال‌هاست با افت سطح آب‌های زیرزمینی و خشکسالی‌های پیاپی دست‌وپنجه نرم می‌کنیم، چگونه می‌توان امنیت غذایی را حفظ کرد؟ دیپلماسی آب و غذا (Water & Food Diplomacy) دقیقاً برای همین هدف مطرح شده است .
بهره‌گیری هوشمندانه از ظرفیت سیاست خارجی، سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی و قراردادهای کشاورزی، تا علاوه بر تأمین مواد غذایی پایه، فشار بر منابع آب داخلی هم کمتر شود.
کشت فراسرزمینی و واردات هدفمند محصولات آب‌بر، در واقع «انتقال آب مجازی» هستند؛ درست مانند اینکه از بیرون کشور، بسته‌های نامرئی آب را همراه با گندم، ذرت یا سایر محصولات وارد کنیم. از منظر اقتصادی، این رویکرد برای ایران به معنای صرفه‌جویی در منابع نابِ آبی و تقویت تاب‌آوری غذایی است. از دیدگاه حکمرانی هم می‌تواند وابستگی به بازارهای پرریسک جهانی را کاهش داده و ایران را در زنجیره تأمین منطقه، جایگاه بهتری ببخشد.
نگاهی به کشورهای حاشیه خلیج فارس نشان می‌دهد که از دو دهه پیش، کاملاً در این مسیر پیش رفته‌اند. عربستان سعودی بیش از ۱٫۵ میلیون هکتار زمین در سودان و اتیوپی اجاره کرده تا گندم و ذرت تولید کند. امارات متحده عربی، از طریق شرکت «الدهرا» (Al Dahra)، حدود ۲ میلیون هکتار در آفریقا و آسیای میانه در دست دارد تا خوراک دام و یونجه تأمین کند. قطر و کویت هم با قراردادهای BOT در سودان و کنیا سرمایه‌گذاری کرده‌اند. تجربه جهانی نشان می‌دهد موفقیت چنین سیاست‌هایی به عواملی همچون امنیت حقوقی و ثبات قراردادهای بلندمدت، پایداری منابع آب و خاک کشور میزبان، همراهی واقعی جوامع محلی، صرفه‌جویی ملموس آب در کشور مبدأ، و ثبات عرضه در شرایط بحران بستگی دارد.
ظرفیت‌ها در ایران طبق برنامه ملی، قرار است تا سال ۱۴۰۷ در حدود ۲ میلیون هکتار کشت فراسرزمینی انجام شود. محصولاتی نظیر گندم، جو، ذرت، سویا و دانه‌های روغنی، در اولویت مزارع خارج از کشور هستند. مقاصد اصلی نیز کشورهایی مانند قزاقستان، روسیه، برزیل، غنا، اوگاندا و برخی کشورهای آسیای میانه‌اند.
با این حال، چالش‌ها هم کم نیستند:
ریسک سیاسی و حقوقی: تحریم‌ها، تغییر سیاست‌های کشور میزبان، ناامنی سرمایه‌گذاری و ابهام در مالکیت اراضی، همگی می‌توانند آینده این پروژه‌ها را تهدید کنند.
نقص حکمرانی و هماهنگی نهادی: متأسفانه فقدان سازوکاری یکپارچه میان وزارت خارجه، جهاد کشاورزی، سازمان محیط‌زیست و بخش خصوصی، گاهی دست‌وپای سرمایه‌گذاران را می‌بندد.
ملاحظات محیط‌زیستی: اگر در مقصد کشت، فشار بیش از حد به منابع آب وارد شود یا شوری خاک و تخریب تنوع زیستی رخ دهد، در بلندمدت خودمان نیز آسیب می‌بینیم.
پایداری اقتصادی: تا مدل کسب‌وکار پایدار و رقابتی برای جلب سرمایه‌گذاران داخلی شکل نگیرد، انگیزه‌ها برای کشت فراسرزمینی محدود خواهد ماند.
راهبردهای کاربردی برای پیشبرد دیپلماسی آب و غذا
• تشکیل ستاد ملی دیپلماسی آب و غذا با حضور دستگاه‌های کلیدی و بخش خصوصی، یک گام جدی برای هماهنگی است.
• تدوین چارچوب قراردادی استاندارد که موضوعاتی نظیر حقوق مالکیت، کنترل برداشت آب، تعهدات زیست‌محیطی و ضمانت اجرای توافقات را به‌روشنی مشخص کند.
• طراحی شاخص ریسک آب و خاک در کشور میزبان، با اتکا به مدل‌های اقلیمی و هیدرولوژیک، تا هر سال بتوانیم ارزیابی دقیقی از وضعیت داشته باشیم.
• ایجاد پوشش بیمه سیاسی و مالی با همکاری صندوق ضمانت صادرات و بانک‌های توسعه‌ای، برای کاهش نگرانی سرمایه‌گذاران.
• محاسبه دقیق «صرفه‌جویی آب مجازی» در سناریوهای مختلف کشت و انتخاب محصولاتی که بیشترین کاهش مصرف آب داخلی و کمترین ریسک زیست‌محیطی را به دنبال دارند. همزمان با این سیاست، اصلاح الگوی کشت و بهبود راندمان آبیاری در مزارع داخلی را هم نباید فراموش کنیم.
ابزارهای مالی و مدل‌های کسب‌وکار قابل استفاده شامل مشارکت عمومی‌ـ‌خصوصی (PPP) و قراردادهای BOT است که می‌تواند جذب سرمایه بخش خصوصی را تسهیل کند. تعریف پروژه‌های پایلوت با ارزیابی‌های اقتصادی و زیست‌محیطی سالانه و شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPI) مشخص مانند سطح اراضی زیر کشت، میزان صرفه‌جویی آب، اشتغال زایی برای جوامع محلی و درصد خودکفایی غذایی کمک می‌کند که گام‌به‌گام پیش برویم.
در نهایت، دیپلماسی آب و غذا فرصتی راهبردی برای ایران است تا بلکه بتواند بخشی از نیازهای غذایی خود را در برابر گردبادهای احتمالی در بازارهای جهانی ایمن کند ضمن اینکه فشار بر منابع آبی داخلی هم کاهش می‌یابد. روشن است که موفقیت در این راهبرد به حکمرانی هماهنگ، مدلی اقتصادی و شفاف و رعایت الزامات محیط‌زیستی وابسته است. شاید امروز، بیش از هر زمان دیگری، نیاز داریم با دیدی یکپارچه و بلندمدت به «دیپلماسی آب و غذا» نگاه کنیم چراکه فردای بدون آب، شانسی برای هیچ‌کس باقی نمی گذارد.
ارسال نظرات