آب مجازی؛ هزینه پنهان در سبد غذایی
یادداشت، محمد مهرگانفر:در روزگاری که بحران آب به یکی از مهمترین دغدغههای کشور تبدیل شده ، بخش مهمی از مصرف به نام آب مجازی از چشمها پنهان مانده است.
آب مجازی؛ آبی که در طول فرآیند تولید یک محصول مصرف میشود بدون آنکه در محصول نهایی دیده شود. این مفهوم ساده اما کلیدی میتواند درک ما از امنیت آبی، الگوی غذایی و حتی سیاستگذاری تجاری را تغییر دهد.
میزان آب مصرفی برای تولید یک کیلوگرم از برخی اقلام غذایی مانند پنیر حدود ۵۶۰۰ لیتر، گوشت گاو ۴۳۵۲ لیتر، شکلات ۳۱۴۶ لیتر، برنج ۲۴۹۷ لیتر، قهوه ۱۴۰۸ لیتر، گندم ۱۸۲۷ لیتر، ذرت ۲۸۵ لیتر و جو ۱۷۰ لیتر می باشد. برای نمونه، تولید یک کیلوگرم پنیر بیش از ۳۲ برابر آب موردنیاز برای تولید یک کیلوگرم جو مصرف میکند.
نادیده گرفتن آب مجازی از نظر زیستمحیطی موجب افت سطح سفرههای آب زیرزمینی وتشدید فرسایش خاک و کاهش تابآوری سرزمین می شود . از نظر اقتصادی صادرات محصولات پرآب طلب مانند پسته و هندوانه و... به معنای صادرات غیرمستقیم منابع آبی کشور است .از نظر فرهنگی و اجتماعی چون مردم با مفهوم آب مجازی آشنا نیستند تغییر سبک زندگی در جهت مصرف مسیولانه آب هنوز جدی گرفته نشده است .
با وجود ضرورت تغییر الگوی کشت و کاهش مصرف آب مجازی، در مسیر اجرایی این تغییرات چالش های وجود دارد:
* کشاورزان به دلیل نگرانی از کاهش درآمد یا نگاه سنتی به کشاورزی، ممکن است مقاومت کنند.
* حمایتهای مالی و آموزشی کافی از سوی دولت و نهادهای مرتبط وجود ندارد.
* ضعف زیرساختهای انتقال دانش و فناوریهای کشاورزی محصولات کمآب طلب، سرعت تغییر را کند کرده است.
* موانع بازار، قیمتگذاری های نامناسب و عدم وجود مشوقهای اقتصادی باعث کاهش انگیزه برای کشت محصولات کمآب طلب میشود.
در استان گلستان، این چالشها به وضوح مشاهده میشود و نیازمند برنامهریزی دقیق و همراهی همه ذینفعان می باشد.
تجارب جهانی و داخلی در خصوص آب مجازی :
مفهوم آب مجازی نخستینبار توسط پروفسور تونی آلن در سال ۱۹۹۳ مطرح شد. نهادهای بینالمللی مانند سازمان غذا و کشاورزی (FAO) توصیه کردهاند که کشورها تراز تجاری آب خود را کنترل کنند. برخی کشورها مانند هلند و ژاپن، واردات کالاهای پرآب طلب را جایگزین تولید داخلی آنها کردهاند.
در ایران، مطالعات دانشگاهی از جمله دانشگاه تهران، تربیت مدرس و مرکز پژوهشهای مجلس نشان میدهد که سالانه بیش از ۲۰ میلیارد مترمکعب آب مجازی از دست میرود.
• در استان گلستان، هنوز الگوی کشت غالب مبتنی بر آب مجازی اصلاح نشده است.
• بر اساس گزارشات استانی، بیش از 50 هزار هکتار سطح زیرکشت شالی در سالهای اخیر در استان ثبت شده که فشار زیادی به منابع آبی زیرزمینی وارد کرده است.
• در مقابل پتانسیل بالایی برای کشت دانههای روغنی و حبوبات با نیاز آبی کمتر وجود دارد که نیازمند حمایت و مشوقهای نهادی است.
نقش سیاستگذاری و ابزارهای اقتصادی
برای پیشبرد اهداف کاهش مصرف آب مجازی، سیاستهای تشویقی و تنبیهی باید بهطور هدفمند اجرا شوند.
• تنظیم تعرفههای صادرات و مالیات بر کالاهای پرآب طلب
• ارائه حمایتهای اعتباری و بیمه کشاورزی برای تشویق کشاورزان به کشت محصولات کمآبطلب
• سرمایهگذاری در زیرساختهای تحقیق و توسعه کشاورزی و انتقال فناوری
• تقویت بازارهای فروش و ایجاد زنجیرههای ارزش برای محصولات کمآب طلب .
آگاهیبخشی و آموزش عمومی درباره مفهوم آب مجازی و اهمیت آن نقش کلیدی در تغییر رفتار مصرفکنندگان و تولیدکنندگان دارد. رسانهها، مدارس، نهادهای مردمی و سازمانهای مرتبط باید محتوای آموزشی ساده و کاربردی تهیه و منتشر کنند. همچنین برگزاری کارگاهها و دورههای آموزشی برای کشاورزان میتواند کمک بزرگی به تغییر الگوهای کشت باشد.
چند پیشنهاد برای بهبود شرایط امور و استفاده بهینه در خصوص آب مجازی به شرح ذیل ارائه می شود :
دولت: تدوین سند ملی آب مجازی با برنامههای عملیاتی و تنظیم تعرفههای صادرات بر اساس مصرف آب
کشاورزان: حمایت همهجانبه شامل آموزش، مالی و اعتباری برای تغییر الگوی کشت به محصولات اقلیممحور
مردم: افزایش آگاهی درباره مصرف پنهان آب و انتخاب مواد غذایی کمآب طلب در سبد غذایی
رسانهها و نهادهای آموزشی: تولید و ترویج محتوای آموزشی موثر و ساده درباره آب مجازی و اهمیت آن
جمع بندی :
آب مجازی تنها یک مفهوم نظری نیست؛ بلکه ابزاری حیاتی برای تصمیمگیری در سطوح فردی، خانوادگی و ملی است. از تغییر سبد غذایی خانواده تا بازنگری در سیاستهای صادراتی و کشاورزی، همه چیز به میزان آگاهی و برنامهریزی ما برای مدیریت منابع آبی بستگی دارد. استان گلستان، اگر سیاست های خود را طوری تنظیم کند که با ظرفیت منابع آب خود هماهنگ باشد می تواند هم از منابعش محافظت کند و هم مسیر توسعه پایدار را با هوشمندی طی کند.
منابع:
• موسسه بامداد [@bamdadinstitute]، تیر ۱۴۰۳
• OurWorldInData.org، بخش Environmental Impacts of Food
• FAO, 2021
• Water Footprint Network
• مرکز پژوهشهای مجلس، گزارشهای کارشناسی آب و کشاورزی، ۱۳۹۹–۱۴۰۲
• گزارش سازمان جهاد کشاورزی گلستان،۱۴۰۲
ارسال نظرات