دریاچه ارومیه؛ پایانی اندوهبار و هشداری جدی برای خلیج گرگان

یادداشت محمد مهرگانفر: تصاویر ماهواره‌ای ناسا (Landsat9 OLI 2-)، که مانند چشمانی قدرتمند در فضا عمل می‌کنند، نشان داده‌اند که دریاچه ارومیه کاملاً خشک شده است. آیا این موضوع باورکردنی است؟ این دریاچه که تا دهه ۱۳۷۰ خورشیدی (۱۹۹۰ میلادی) بیش از ۵,۵۰۰ کیلومتر مربع وسعت داشت، وسعت آن اکنون به صفر رسیده است. به این ترتیب، یکی از مهم‌ترین نمادهای جغرافیایی فلات ایران، با تاریخچه‌ای چند ده‌هزارساله عملاً از نقشه آبی کشور پاک شده است.

مطالعات فراوان انجام شده توسط مراکز دانشگاهی ، دلایل زیر را به عنوان سرچشمه‌های اصلی این فاجعه معرفی کرده‌اند:
کاهش بارش و تغییر اقلیم: طی دو دهه اخیر، میانگین بارش سالانه در حوضه آبریز ارومیه ( که حدود ۳۰۰ میلی‌متر بود ) به‌طور ملموسی کاهش یافته است.
سدسازی های گسترده: ساخت بیش از ۴۰ سد روی رودخانه‌های منتهی به دریاچه، ورودی آب شیرین را به‌شدت محدود کرد.
برداشت بی‌رویه آب های زیرزمینی: حفر هزاران حلقه چاه کشاورزی در دشت‌های اطراف، تعادل هیدرولوژیکی منطقه را بر هم زد.
افزایش تبخیر: طی سال‌های اخیر، میانگین دمای تابستانی بیش از ۱٫۵ درجه بیشتر شده که تبخیر سطحی را به شکل چشمگیری بالا برده است.
بدیهی است خشک شدن دریاچه ارومیه اثرات زیست‌محیطی و اجتماعی عمیقی در پی خواهد داشت:
• ریزگردهای نمکی: بستر خشک‌شده دریاچه، بستری ایدئال برای توفان‌های نمکی است که زندگی حدود ۶ میلیون نفر را در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی تهدید می‌کند.
• نابودی زیستگاه‌ها: پرندگان مهاجر از جمله فلامینگوها، پلیکان‌ها و اردک‌ها، خانه اصلی خود را از دست داده‌اند.
• خسارت اقتصادی: از دست رفتن گردشگری طبیعی و افت درآمدهای محلی در زمینه شیلات و کشاورزی.
امروز دیگر هیچ اثری از دریاچه ارومیه در فلات ایران باقی نمانده است. این نابودی دردناک، حاصل یک روند طولانی از فشارهای اقلیمی و انسانی است پدیده‌ای باستانی که هزاران سال مایه هویت جغرافیایی ما بود، اکنون تنها خاطره‌ای از گذشته به حساب می‌آید.
حال پرسش مهمی پیش روی ماست آیا خلیج گرگان هم در مسیر همان سرنوشت تلخ قرار دارد؟ بر اساس گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست و پژوهش‌های مراکز دانشگاهی:
• سطح آب دریای خزر در دهه اخیر به‌شدت کاهش یافته است.
• دهانه‌های خلیج گرگان به دلیل رسوب‌گذاری و عقب‌نشینی آب دریا، ارتباط ضعیفی با خزر پیدا کرده‌اند.
• کاهش ورودی آب از گرگان‌رود و نکا‌رود ( در کنار برداشت‌های انسانی ) روند خشکی خلیج را شتاب بخشیده است. پس چه باید کرد؟ اقدامات ضروری برای نجات خلیج گرگان، لازم است در اولویت ملی قرار گیرد:
۱. تأمین حق‌آبه زیست‌محیطی با مدیریت ورودی آب.
۲. لایروبی و بازگشایی دهانه‌ها برای تقویت پیوند هیدرولوژیک با خزر، و استقرار دائمی یک دستگاه «لایروب کاترساکشن» (نوعی ماشین پیشرفته برای بیرون کشیدن رسوبات) در منطقه.
۳. پایش علمی مداوم با تصاویر ماهواره‌ای (مانند Sentinel- و Landsat) و داده‌های هیدرولوژیک.
۴. محدود کردن فشارهای انسانی از جمله برداشت آب.
۵. تدوین و اجرای برنامه جامع احیا خلیج گرگان با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت نیرو و دیگر نهادهای مرتبط (از جمله برنامه پمپاژ آب از دریا به خلیج).
۶. تدوین برنامه سازگاری با تغییرات اقلیم در محدوده خلیج گرگان.
تجربه تلخ دریاچه ارومیه نشان داد که تعلل در مدیریت منابع آبی، می‌تواند مرگ کامل یک اکوسیستم را رقم بزند. امروز خلیج گرگان در نقطه‌ای قرار دارد که اگر جدی گرفته نشود، شاید قربانی بعدی باشد. بدون اقدام فوری،علمی و عملی برای احیا و علاج بخشی خلیج ، این پهنه ارزشمند آبی نیز به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار خواهد شد. زمان تصمیم‌گیری همین حالاست.